શતરંજની જેમ જિંદગીમાં પણ 'ધીરજ' જરૂરી:ચેસ ચેમ્પિયન વિશ્વનાથન આનંદ 'માઇન્ડ માસ્ટર' પુસ્તકમાં કહે છે - ભલે ઓછું જાણો પણ દરેક ચાલ સાવધાનીથી ચાલો
પુસ્તક- માઇન્ડ માસ્ટર ('માઇન્ડ માસ્ટર: વિનિંગ લેસન્સ ફ્રોમ અ ચેમ્પિયન'સ લાઇફ' નો હિન્દી અનુવાદ) લેખકો- પ્રખ્યાત ભારતીય ચેસ ખેલાડી વિશ્વનાથન આનંદ અને પત્રકાર સૂઝન નૈનન અનુવાદ- રંજના સહાય પ્રકાશક- પ્રભાત પબ્લિકેશન્સ કિંમત- 700 રૂપિયા 'માઇન્ડ માસ્ટર' પુસ્તક પાંચ વખતના વિશ્વ ચેમ્પિયન વિશ્વનાથન આનંદની ચેસ (શતરંજ) અને જીવનયાત્રાને રસપ્રદ રીતે વર્ણવે છે. આ પુસ્તક માત્ર એક આત્મકથા નથી પણ સ્વ-સુધારણા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ પુસ્તક વાંચતી વખતે, કવિ રાઘવેન્દ્ર દ્વિવેદીનો એક શેર યાદ આવે છે. તેઓ લખે છે... હર કદમ શતરંજ જૈસી ચાલ ચલતી જિંદગી,જિત હો યા હાર હો સબ એક ખાને પર રખા વિશ્વનાથન આનંદનું આ પુસ્તક પણ ચેસને જીવન સાથે એવી જ રીતે જોડે છે. પુસ્તકની સૌથી સારી વાત... દ્રશ્ય રૂપે વાર્તા કહેવાની ક્ષમતા પુસ્તકમાં વાર્તા કહેવાની રીત એટલી અદ્ભુત છે કે તમને એવું લાગશે કે તમે પોતે ચેસ બોર્ડ પર બેઠા છો. આનંદે દરેક ભાગ લખવા કરતાં તેને બતાવવા પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. આનું ઉદાહરણ શરૂઆતમાં જ જોવા મળે છે, જ્યારે આનંદ 2008 માં યોજાયેલી બોન મેચનો ઉલ્લેખ કરે છે. મેચ પહેલા તે કેટલા બેચેની અનુભવતા હતા, તેમના પગ હોલ તરફ આગળ વધી રહ્યા ન હતા. પછી આખરે તેમણે પોતાના પગ તરફ જ જોવાનું વધુ સારું સમજ્યું. કારણ સ્પષ્ટ હતું, જો તેમણે બીજા કોઈ તરફ જોયું હોત, તો તેની સાથે આંખો મળી હોત અને બીજી વ્યક્તિ તેમને શુભકામનાઓ આપત, તેમની જીતમાં વિશ્વાસ વ્યક્ત કરત. આનંદ છેલ્લી ઘડીએ આ ઇચ્છતા ન હતા. તેમણે આ બધી બાબતો કાગળ પર નોંધવાનું ખૂબ જ સુંદર કારણ આપ્યું છે. પુસ્તક તેમની માતાને સમર્પિત કરતા, તેઓ લખે છે: પુસ્તકનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય છે- તમને મહેનતથી બધું જ મળશે પુસ્તકનાં દરેક પાનાં પર તમને બે વસ્તુઓ ચોક્કસ મળશે. પહેલું, ચેસની યુક્તિઓ અને બીજું, રમત પહેલા અને પછીની માનસિક-શારીરિક સ્થિતિ. જેમ જેમ તમે પાનાં ફેરવો છો, તેમ તેમ તમને ખબર પડે છે કે ટેનિસ ક્લાસમાં જતું બાળક ચેસને પોતાનું સર્વસ્વ કેવી રીતે માને છે. તેનું કારણ રમત નહીં, પણ સવારે ઉઠવાની આળસ હતી. પછી તમને ખબર પડે છે કે આનંદ માટે વિશ્વ ચેમ્પિયનનો ખિતાબ જીતવા અને ચેમ્પિયન જેવું અનુભવવા વચ્ચેનો તફાવત ખૂબ લાંબો રહ્યો છે. પુસ્તકમાંથી 10 મહત્ત્વના બોધપાઠ આ પુસ્તકમાં, જીવનના બધા પાઠ ચેસની આસપાસ ફરે છે, પરંતુ તેનો સૌથી મોટો જાદુ એ છે કે પુસ્તક તમને ચેસના બહાને જીવનનાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ અને મૂલ્યવાન પાઠ શીખવે છે. શતરંજના પાસાની જેમ, વાસ્તવિક જીવન પણ દરેક ક્ષણે ગોઠવાયેલ એક ચેસબોર્ડ છે અને અહીં સફળતા-નિષ્ફળતા, સુખ-દુ:ખ બધું તમે કેટલી ધીરજ, સમજદારી અને બુદ્ધિપૂર્વક દરેક ચાલ ચાલો છો તેના પર આધાર રાખે છે. પુસ્તક વાંચ્યા પછી તમને આ વાતો યાદ રહેશે ઓછું જાણતા હો એ કંઈ ખરાબ બાબત નથી 'માઇન્ડ માસ્ટર' માં, આનંદ લખે છે, 'મેં સૌથી સુંદર રમતો તે સમયે રમી છે જ્યારે હું બહુ ઓછું જાણતો હતો અને ફક્ત એક સુસંગત યોજના અથવા સ્પષ્ટ ધ્યેય પર લક્ષ્ય રાખતો હતો. વધુ પડતી માહિતીથી થતી મૂંઝવણ કરતાં સચોટ માહિતી વધુ મહત્ત્વની છે.' ખાણી-પીણી અને સંસ્કૃતિની ઝલક જોવા મળે છે પુસ્તકમાં ઉલ્લેખિત સ્થળોની સંસ્કૃતિ, ખોરાક અને બોલાતી ભાષાનું પણ સારી રીતે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે વિશી આનંદ વર્લ્ડ ચેમ્પિયન બન્યા, ત્યારે ટુર્નામેન્ટના આયોજકોએ તેમને ભવ્ય ડિનર અને પાર્ટી આપી. પુસ્તકના આ ભાગમાં, આપણે મેક્સીકન ખોરાક, સંગીત અને ત્યાંના લોકોની રીતભાત વિશે પણ જાણીએ છીએ. પ્રિયજનો સાથે રહેવાથી બધું સરળ બને છે આ પુસ્તક વિશ્વનાથન આનંદ પર હોવાથી, તમને એવું લાગતું નથી કે તે દરેક જગ્યાએ હીરો છે. પુસ્તકના દરેક પાના પર નવાં પાત્રો પોતાની છાપ છોડી જાય છે. પછી ભલે તે તેમની પત્ની હોય જે આનંદના સમગ્ર મેચ શેડ્યૂલ, ટીમ અને ચેસ અધિકારીઓનું સંચાલન કરે છે. કે પછી તેમની માતા, જેમણે તેમને દરેક મુશ્કેલીમાંથી કેવી રીતે બહાર નીકળવું તે શીખવ્યું છે.' સારું હોય કે ખરાબ, લખવું ખૂબ જ જરૂરી છે વિશ્વનાથન આનંદની રમત બીજા કરતા અલગ હતી કારણ કે તે હંમેશા તેમની માતા દ્વારા શીખવવામાં આવેલ એક પાઠ યાદ રાખતા હતા. તેની માતાએ કહ્યું હતું- દરેક રમત પછી, તમે તે રમતમાંથી શું શીખ્યા, જીત કે હારનું કારણ શું હતું? તે લખો. આનંદે તેને પોતાની આદત બનાવી લીધી અને પછીના વર્ષોમાં, તે તેમના માટે સંપૂર્ણ નોંધોની જેમ મદદરૂપ સાબિત થવા લાગ્યું. તમારી જાતને સતત અપડેટ રાખો 2013માં ચેન્નઈમાં યોજાયેલી સ્પર્ધામાં જ્યારે કાર્લસને આનંદને તેના હોમ ગ્રાઉન્ડ પર હરાવ્યા ત્યારે તે એક મોટું આશ્ચર્ય હતું. પરંતુ વિશી આનંદ આમાંથી એક પાઠ શીખ્યા- જ્યારે પણ તમે તમારી નબળાઈઓ જુઓ, ત્યારે તેને તાત્કાલિક સુધારવા માટે તૈયાર રહો. આ પુસ્તક કોણે વાંચવું જોઈએ? 264 પાનાનું પુસ્તક 'માઇન્ડ માસ્ટર' એ લોકો માટે સૌથી મહત્ત્વ પૂર્ણ છે જેમણે કંઈક અલગ કરવાનું નક્કી કર્યું છે. આનંદની ચેસની સફર કંઈક આવી હતી, તે દિવસોમાં ભારતમાં તેના માટે ક્રેઝ નહોતો, કે તેને શીખવાની તકો પણ નહોતી. આવી પરિસ્થિતિઓમાં આનંદે પોતાના માટે રસ્તો કેવી રીતે બનાવ્યો? તેમણે ઘર છોડીને એક નવો દેશ અને નવી ભાષા અપનાવી. તે માત્ર વર્લ્ડ ચેમ્પિયન જ નહીં, પણ લોકોની નજરમાં ચેમ્પિયનનું સન્માન પણ મેળવ્યું. આ ઉપરાંત, જો તમે ચેસની યુક્તિઓ સમજો છો, તો આ પુસ્તક તમને નિરાશ નહીં કરે.'
પુસ્તક- માઇન્ડ માસ્ટર ('માઇન્ડ માસ્ટર: વિનિંગ લેસન્સ ફ્રોમ અ ચેમ્પિયન'સ લાઇફ' નો હિન્દી અનુવાદ) લેખકો- પ્રખ્યાત ભારતીય ચેસ ખેલાડી વિશ્વનાથન આનંદ અને પત્રકાર સૂઝન નૈનન અનુવાદ- રંજના સહાય પ્રકાશક- પ્રભાત પબ્લિકેશન્સ કિંમત- 700 રૂપિયા 'માઇન્ડ માસ્ટર' પુસ્તક પાંચ વખતના વિશ્વ ચેમ્પિયન વિશ્વનાથન આનંદની ચેસ (શતરંજ) અને જીવનયાત્રાને રસપ્રદ રીતે વર્ણવે છે. આ પુસ્તક માત્ર એક આત્મકથા નથી પણ સ્વ-સુધારણા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ પુસ્તક વાંચતી વખતે, કવિ રાઘવેન્દ્ર દ્વિવેદીનો એક શેર યાદ આવે છે. તેઓ લખે છે... હર કદમ શતરંજ જૈસી ચાલ ચલતી જિંદગી,જિત હો યા હાર હો સબ એક ખાને પર રખા વિશ્વનાથન આનંદનું આ પુસ્તક પણ ચેસને જીવન સાથે એવી જ રીતે જોડે છે. પુસ્તકની સૌથી સારી વાત... દ્રશ્ય રૂપે વાર્તા કહેવાની ક્ષમતા પુસ્તકમાં વાર્તા કહેવાની રીત એટલી અદ્ભુત છે કે તમને એવું લાગશે કે તમે પોતે ચેસ બોર્ડ પર બેઠા છો. આનંદે દરેક ભાગ લખવા કરતાં તેને બતાવવા પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. આનું ઉદાહરણ શરૂઆતમાં જ જોવા મળે છે, જ્યારે આનંદ 2008 માં યોજાયેલી બોન મેચનો ઉલ્લેખ કરે છે. મેચ પહેલા તે કેટલા બેચેની અનુભવતા હતા, તેમના પગ હોલ તરફ આગળ વધી રહ્યા ન હતા. પછી આખરે તેમણે પોતાના પગ તરફ જ જોવાનું વધુ સારું સમજ્યું. કારણ સ્પષ્ટ હતું, જો તેમણે બીજા કોઈ તરફ જોયું હોત, તો તેની સાથે આંખો મળી હોત અને બીજી વ્યક્તિ તેમને શુભકામનાઓ આપત, તેમની જીતમાં વિશ્વાસ વ્યક્ત કરત. આનંદ છેલ્લી ઘડીએ આ ઇચ્છતા ન હતા. તેમણે આ બધી બાબતો કાગળ પર નોંધવાનું ખૂબ જ સુંદર કારણ આપ્યું છે. પુસ્તક તેમની માતાને સમર્પિત કરતા, તેઓ લખે છે: પુસ્તકનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય છે- તમને મહેનતથી બધું જ મળશે પુસ્તકનાં દરેક પાનાં પર તમને બે વસ્તુઓ ચોક્કસ મળશે. પહેલું, ચેસની યુક્તિઓ અને બીજું, રમત પહેલા અને પછીની માનસિક-શારીરિક સ્થિતિ. જેમ જેમ તમે પાનાં ફેરવો છો, તેમ તેમ તમને ખબર પડે છે કે ટેનિસ ક્લાસમાં જતું બાળક ચેસને પોતાનું સર્વસ્વ કેવી રીતે માને છે. તેનું કારણ રમત નહીં, પણ સવારે ઉઠવાની આળસ હતી. પછી તમને ખબર પડે છે કે આનંદ માટે વિશ્વ ચેમ્પિયનનો ખિતાબ જીતવા અને ચેમ્પિયન જેવું અનુભવવા વચ્ચેનો તફાવત ખૂબ લાંબો રહ્યો છે. પુસ્તકમાંથી 10 મહત્ત્વના બોધપાઠ આ પુસ્તકમાં, જીવનના બધા પાઠ ચેસની આસપાસ ફરે છે, પરંતુ તેનો સૌથી મોટો જાદુ એ છે કે પુસ્તક તમને ચેસના બહાને જીવનનાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ અને મૂલ્યવાન પાઠ શીખવે છે. શતરંજના પાસાની જેમ, વાસ્તવિક જીવન પણ દરેક ક્ષણે ગોઠવાયેલ એક ચેસબોર્ડ છે અને અહીં સફળતા-નિષ્ફળતા, સુખ-દુ:ખ બધું તમે કેટલી ધીરજ, સમજદારી અને બુદ્ધિપૂર્વક દરેક ચાલ ચાલો છો તેના પર આધાર રાખે છે. પુસ્તક વાંચ્યા પછી તમને આ વાતો યાદ રહેશે ઓછું જાણતા હો એ કંઈ ખરાબ બાબત નથી 'માઇન્ડ માસ્ટર' માં, આનંદ લખે છે, 'મેં સૌથી સુંદર રમતો તે સમયે રમી છે જ્યારે હું બહુ ઓછું જાણતો હતો અને ફક્ત એક સુસંગત યોજના અથવા સ્પષ્ટ ધ્યેય પર લક્ષ્ય રાખતો હતો. વધુ પડતી માહિતીથી થતી મૂંઝવણ કરતાં સચોટ માહિતી વધુ મહત્ત્વની છે.' ખાણી-પીણી અને સંસ્કૃતિની ઝલક જોવા મળે છે પુસ્તકમાં ઉલ્લેખિત સ્થળોની સંસ્કૃતિ, ખોરાક અને બોલાતી ભાષાનું પણ સારી રીતે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે વિશી આનંદ વર્લ્ડ ચેમ્પિયન બન્યા, ત્યારે ટુર્નામેન્ટના આયોજકોએ તેમને ભવ્ય ડિનર અને પાર્ટી આપી. પુસ્તકના આ ભાગમાં, આપણે મેક્સીકન ખોરાક, સંગીત અને ત્યાંના લોકોની રીતભાત વિશે પણ જાણીએ છીએ. પ્રિયજનો સાથે રહેવાથી બધું સરળ બને છે આ પુસ્તક વિશ્વનાથન આનંદ પર હોવાથી, તમને એવું લાગતું નથી કે તે દરેક જગ્યાએ હીરો છે. પુસ્તકના દરેક પાના પર નવાં પાત્રો પોતાની છાપ છોડી જાય છે. પછી ભલે તે તેમની પત્ની હોય જે આનંદના સમગ્ર મેચ શેડ્યૂલ, ટીમ અને ચેસ અધિકારીઓનું સંચાલન કરે છે. કે પછી તેમની માતા, જેમણે તેમને દરેક મુશ્કેલીમાંથી કેવી રીતે બહાર નીકળવું તે શીખવ્યું છે.' સારું હોય કે ખરાબ, લખવું ખૂબ જ જરૂરી છે વિશ્વનાથન આનંદની રમત બીજા કરતા અલગ હતી કારણ કે તે હંમેશા તેમની માતા દ્વારા શીખવવામાં આવેલ એક પાઠ યાદ રાખતા હતા. તેની માતાએ કહ્યું હતું- દરેક રમત પછી, તમે તે રમતમાંથી શું શીખ્યા, જીત કે હારનું કારણ શું હતું? તે લખો. આનંદે તેને પોતાની આદત બનાવી લીધી અને પછીના વર્ષોમાં, તે તેમના માટે સંપૂર્ણ નોંધોની જેમ મદદરૂપ સાબિત થવા લાગ્યું. તમારી જાતને સતત અપડેટ રાખો 2013માં ચેન્નઈમાં યોજાયેલી સ્પર્ધામાં જ્યારે કાર્લસને આનંદને તેના હોમ ગ્રાઉન્ડ પર હરાવ્યા ત્યારે તે એક મોટું આશ્ચર્ય હતું. પરંતુ વિશી આનંદ આમાંથી એક પાઠ શીખ્યા- જ્યારે પણ તમે તમારી નબળાઈઓ જુઓ, ત્યારે તેને તાત્કાલિક સુધારવા માટે તૈયાર રહો. આ પુસ્તક કોણે વાંચવું જોઈએ? 264 પાનાનું પુસ્તક 'માઇન્ડ માસ્ટર' એ લોકો માટે સૌથી મહત્ત્વ પૂર્ણ છે જેમણે કંઈક અલગ કરવાનું નક્કી કર્યું છે. આનંદની ચેસની સફર કંઈક આવી હતી, તે દિવસોમાં ભારતમાં તેના માટે ક્રેઝ નહોતો, કે તેને શીખવાની તકો પણ નહોતી. આવી પરિસ્થિતિઓમાં આનંદે પોતાના માટે રસ્તો કેવી રીતે બનાવ્યો? તેમણે ઘર છોડીને એક નવો દેશ અને નવી ભાષા અપનાવી. તે માત્ર વર્લ્ડ ચેમ્પિયન જ નહીં, પણ લોકોની નજરમાં ચેમ્પિયનનું સન્માન પણ મેળવ્યું. આ ઉપરાંત, જો તમે ચેસની યુક્તિઓ સમજો છો, તો આ પુસ્તક તમને નિરાશ નહીં કરે.'
What's Your Reaction?
Suraj Singh
hello
