ઇ-ઝીરો FIR શું છે? ​​​​​​​:વધતાં સાયબર ક્રાઈમને રોકવા સરકારની નવી પહેલ, જાણો સરળ શબ્દોમાં આખી પ્રક્રિયા

તાજેતરમાં , ભારત સરકારે સાયબર ગુના સંબંધિત ઘટનાઓનો સામનો કરવા માટે ઇ-ઝીરો FIR સેવા શરૂ કરી છે. આ પહેલનો ઉદ્દેશ્ય સાયબર સુરક્ષાને મજબૂત બનાવવાનો અને આવા કેસોની તપાસ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવાનો છે. ઉલ્લેખનીય છે કે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં દેશમાં સાયબર ક્રાઇમની ઘટનાઓમાં ઝડપથી વધારો થયો છે. જાન્યુઆરી 2024 થી એપ્રિલ 2024 દરમિયાન નેશનલ સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ (NCRP) પર 7.4 લાખથી વધુ સાયબર ક્રાઇમ ફરિયાદો નોંધાઈ હતી. આ ચાર મહિનામાં, સાયબર ગુનેગારોએ લોકોને 1,750 કરોડ રૂપિયાથી વધુનું નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. તે જ સમયે, ભારતીય સાયબર ક્રાઈમ કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (I4C) અનુસાર, મે 2024માં દરરોજ સરેરાશ 7,000 સાયબર ક્રાઈમ ફરિયાદો મળી હતી. ચિંતાજનક બાબત એ છે કે I4C એ વર્ષ 2025માં 1.2 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુની છેતરપિંડીની આગાહી કરી છે. આવી સ્થિતિમાં, સરકારની આ નવી ઈ-ઝીરો FIR સુવિધા સાયબર ક્રાઈમને રોકવા અને તપાસ કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી શકે છે. તો, આજે 'સાયબર લિટરેસી' કોલમમાં આપણે ઇ-ઝીરો FIR વિશે વિગતવાર વાત કરીશું. તમે એ પણ જાણશો કે- નિષ્ણાત: રાહુલ મિશ્રા, સાયબર સુરક્ષા સલાહકાર, ઉત્તર પ્રદેશ પોલીસ ચાલો પહેલા જાણીએ કે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં સાયબર છેતરપિંડીને કારણે લોકોને કેટલું નુકસાન થયું છે. NCRP ના ડેટા અનુસાર, છેલ્લા ચાર વર્ષમાં ભારતમાં સાયબર છેતરપિંડીને કારણે કુલ 33,165 કરોડ રૂપિયાનું નુકસાન થયું છે. આશ્ચર્યજનક વાત એ છે કે આ કુલ નુકસાનના લગભગ 69% એટલે કે 22,812 કરોડ રૂપિયા ફક્ત 2024માં જ નોંધાયા છે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, ટિયર-2 અને ટિયર-3 શહેરો આ સાયબર ગુનાઓના મુખ્ય કેન્દ્ર બની રહ્યા છે, જે દર્શાવે છે કે ડિજિટલ છેતરપિંડી હવે ફક્ત મેટ્રો શહેરો સુધી મર્યાદિત નથી રહી. નીચે આપેલા ગ્રાફિક પરથી છેલ્લા ચાર વર્ષમાં સાયબર ગુનાની ઘટનાઓને સમજો- પ્રશ્ન- ઈ-ઝીરો FIR શું છે? જવાબ- ઈ-ઝીરો FIR એ એક નવી ડિજિટલ સુવિધા છે જે NCRP અથવા સાયબર હેલ્પલાઈન નંબર 1930 પર નોંધાયેલી સાયબર નાણાકીય છેતરપિંડીની ફરિયાદોને આપમેળે ઝીરો FIRમાં રૂપાંતરિત કરે છે. શરૂઆતમાં, આ સુવિધા 10 લાખ રૂપિયાથી વધુની નાણાકીય છેતરપિંડીના કેસોમાં લાગુ પડશે. તેનો હેતુ કોઈપણ વિલંબ વિના તાત્કાલિક તપાસ પ્રક્રિયા શરૂ કરવાનો છે, જેથી પીડિતને સમયસર રાહત મળી શકે. હાલમાં આ પહેલ દિલ્હીમાં પાયલોટ પ્રોજેક્ટ તરીકે શરૂ કરવામાં આવી છે. સફળતા પછી સરકાર તેને સમગ્ર દેશમાં લાગુ કરવાનો ઇરાદો ધરાવે છે. પ્રશ્ન- ઝીરો FIR​​​​​​​​​​​​​​નો અર્થ શું થાય છે? જવાબ- ઝીરો FIR​​​​​​​ એ એક સુવિધા છે જેના દ્વારા કોઈપણ વ્યક્તિ કોઈપણ પોલીસ સ્ટેશનમાં FIR​​​​​​​ નોંધાવી શકે છે, પછી ભલે ગુનો તે પોલીસ સ્ટેશનના અધિકારક્ષેત્રમાં થયો હોય કે ન હોય. આનાથી પીડિત વ્યક્તિ માટે તાત્કાલિક ફરિયાદ નોંધાવવાનું સરળ બને છે, ખાસ કરીને કટોકટીમાં. બાદમાં આ FIR સંબંધિત અધિકારક્ષેત્રના પોલીસ સ્ટેશનમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે, જ્યાં વધુ તપાસ થાય છે. ઇ-ઝીરો FIR​​​​​​​ એ ઝીરો FIR​​​​​​​નું ડિજિટલ સ્વરૂપ છે, જે ખાસ કરીને સાયબર નાણાકીય છેતરપિંડીના કેસો માટે રચાયેલ છે. આનો હેતુ એ છે કે ફરિયાદ મળતાની સાથે જ સિસ્ટમ તેને આપમેળે FIRમાં રૂપાંતરિત કરે, જેથી તપાસમાં કોઈ વિલંબ ન થાય. પ્રશ્ન- ઈ-ઝીરો FIR નોંધાવવા માટે શું કરવાની જરૂર છે? જવાબ: આ માટે, તમારે નેશનલ સાયબર ક્રાઈમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ (NCRP) પર જઈને ઓનલાઈન ફરિયાદ નોંધાવવી પડશે અથવા તમે સાયબર હેલ્પલાઈન નંબર 1930 પર કૉલ કરીને પણ તમારી ફરિયાદ નોંધાવી શકો છો. ફરિયાદ નોંધાતાની સાથે જ, સિસ્ટમ તેને આપમેળે ઝીરો FIR​​​​​​​માં રૂપાંતરિત કરશે, જેથી તપાસ પ્રક્રિયા તાત્કાલિક શરૂ કરી શકાય. નીચે આપેલા ગ્રાફિક પરથી આ સમજો- પ્રશ્ન: સરકારે ઈ-ઝીરો FIR​​​​​​​ વિશે શું કહ્યું છે? જવાબ- કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રી અમિત શાહે 19 મે ૨૦૨૫ ના રોજ સત્તાવાર રીતે ઈ-ઝીરો FIR​​​​​​​ પહેલ શરૂ કરી હતી. આ પ્રસંગે, તેમણે તેમના પૂર્વ હેન્ડલ પર પોસ્ટ કરતી વખતે કહ્યું હતું કે, "ભારતીય સાયબર ક્રાઇમ કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (I4C) એ e-Zero FIR નામની એક નવી પહેલ શરૂ કરી છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય સાયબર ગુનેગારોને ઝડપી પકડવા અને તપાસ પ્રક્રિયાને વધુ અસરકારક બનાવવાનો છે. આ સુવિધા હાલમાં દિલ્હીમાં પાયલોટ પ્રોજેક્ટ તરીકે શરૂ કરવામાં આવી છે. આ સિસ્ટમ હેઠળ, NCRP પોર્ટલ અથવા હેલ્પલાઇન નંબર 1930 પર નોંધાયેલ 10 લાખ રૂપિયાથી વધુની સાયબર નાણાકીય છેતરપિંડીની ફરિયાદ આપમેળે FIRમાં રૂપાંતરિત થશે." તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે આ નવી સિસ્ટમ તપાસ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવશે અને સાયબર ગુનેગારો સામે ઝડપી અને કડક કાર્યવાહી સુનિશ્ચિત કરશે. પ્રશ્ન- ઇ-ઝીરો FIR​​​​​​​​​​​​​​ કેવી રીતે કામ કરે છે? જવાબ- ઇ-ઝીરો FIR​​​​​​​​​​​​​​ સિસ્ટમ ઓટોમેટેડ પ્રક્રિયા પર કામ કરે છે, જેથી સાયબર છેતરપિંડીના કેસોમાં તપાસ કોઈપણ વિલંબ વિના શરૂ કરી શકાય. તેની કામગીરી નીચે મુજબ છે. જો કોઈ વ્યક્તિએ NCRP પોર્ટલ અથવા સાયબર હેલ્પલાઇન નંબર 1930 પર 10 લાખ રૂપિયાથી વધુની સાયબર છેતરપિંડીની ફરિયાદ નોંધાવી હોય, તો આ ફરિયાદ આપમેળે ઝીરો FIR​​​​​​​​​​​​​​માં રૂપાંતરિત થઈ જશે. આ FIR ઈ-ક્રાઈમ પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધવામાં આવશે અને ત્યારબાદ તેને સંબંધિત વિસ્તારના સાયબર પોલીસ સ્ટેશનમાં મોકલવામાં આવશે. ફરિયાદીએ 3 દિવસની અંદર સંબંધિત સાયબર પોલીસ સ્ટેશનમાં જવું પડશે અને આ શૂન્ય FIR​​​​​​​ને ઔપચારિક FIR​​​​​​​માં રૂપાંતરિત કરવી પડશે, જેથી વધુ તપાસ શરૂ થઈ શકે. પ્રશ્ન- આનાથી પીડિતોને શું ફાયદો થશે? જવાબ: સાયબર ક્રાઇમના પીડિતો માટે આના ઘણા ફાયદા થશે. નીચે આપેલા ગ્રાફિક પરથી આ સમજો- પ્રશ્ન- ઈ-ઝીરો FIR​​​​​​​ની કાનૂની માન્યતા શું છે? જવાબ: ભારતીય નાગરિક સુરક્ષા સંહિતા (BNSS)ની કલમ 173(1) અને 1(ii) હેઠળ e-Zero FIR સંપૂર્ણપણે કાયદેસર છે. આ સાથે, ડિજિટલ માધ્યમથી FIR દાખલ કરવી અને ટ્રાન્સફર કરવી કાયદેસર રીતે માન્ય બની ગઈ છે. પ્રશ્ન- શું ઈ-ઝીરો FIR​​​​​​​ નોંધાયા પછી અમને કોઈ માહિતી મળશે? જવાબ- એકવાર સિસ્ટમ દ્વારા ઝીરો FIR​​​​​​​ આપમેળે નોંધાઈ જાય, પછી તમને કદાચ ફરિયાદ નંબર અથવા સંદર્ભ આઈડી પ્રાપ્ત થશે. ફરિયાદને ટ્રેક કરવા માટે આ જરૂરી રહેશે. પ્રશ્ન: ઇ-ઝીરો FIR​​​​​​​ને ઔપચારિક FIR​​​​​​​​​​​​​​માં રૂપાંતરિત કરવા માટે કયા ડોક્યુમેન્ટની જરૂર પડી શકે છે? જવાબ: જ્યારે તમે પોલીસ સ્ટેશન જાઓ છો, ત્યારે તમારે તમારી ફરિયાદની વિગતો, વ્યવહારનો પુરાવો (જેમ કે બેંક સ્ટેટમેન્ટ, વ્યવહાર ID), ઓળખ કાર્ડ અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજોની જરૂર પડી શકે છે. પ્રશ્ન- શું ઈ-ઝીરો FIR​​​​​​​ દાખલ કરીને ખોવાયેલા પૈસા પરત કરવાની ગેરંટી છે? જવાબ- જો પીડિત વહેલા રિપોર્ટ કરે છે, તો તપાસ ઝડપી બનશે અને 'ગોલ્ડન અવર'માં લેવામાં આવેલી કાર્યવાહીથી પૈસા પાછા મળવાની શક્યતા વધી જશે. જોકે તે પૈસા પાછા આપવાની ગેરંટી આપતું નથી.