પોલીસ FIR દાખલ કરવાની ના પાડે તો શું કરવું?:FIR અને ફરિયાદ વચ્ચે શું તફાવત છે? જાણો આખી પ્રક્રિયા અને તમારા કાનૂની અધિકારો
ન્યાય તરફનું પહેલું પગલું એ FIR (ફર્સ્ટ ઈન્ફોર્મેશન રિપોર્ટ) છે. આ પછી પોલીસ આગળની કાર્યવાહી પૂર્ણ કરે છે. પરંતુ ઘણી વખત પીડિતાને આ પહેલા જ પગલામાં અવરોધોનો સામનો કરવો પડે છે, જ્યારે પોલીસ કોઈ કારણોસર FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે. ભારતીય કાયદા મુજબ, ગુનાની માહિતી મળતાં જ FIR નોંધવાની જવાબદારી પોલીસની છે, પરંતુ ઘણી વખત પ્રભાવ, દબાણ અથવા બેદરકારીને કારણે પોલીસ FIR નોંધતી નથી. આવી સ્થિતિમાં, દરેક નાગરિક પોતાના અધિકારો પ્રત્યે જાગૃત હોય તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. એ પણ સમજો કે જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે, તો કયા કાનૂની વિકલ્પો દ્વારા વ્યક્તિ ન્યાય તરફ આગળ વધી શકે છે. તો, આજે 'તમારા અધિકારો જાણો' કોલમમાં, આપણે વાત કરીશું કે જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે તો શું કરવું? તમે એ પણ જાણશો કે- નિષ્ણાત: સરોજ કુમાર સિંહ, એડવોકેટ, સુપ્રીમ કોર્ટ પ્રશ્ન- FIR અને ફરિયાદ વચ્ચે શું તફાવત છે? જવાબ- FIR અને ફરિયાદ બંને અલગ છે. ચોરી, લડાઈ કે ધમકી જેવા ગુનાઓના કિસ્સામાં પહેલા ફરિયાદ નોંધવામાં આવે છે. આ પછી પોલીસ તપાસ કરે છે. તપાસ સાચી જણાય પછી, પોલીસ FIR નોંધે છે. પોલીસ પોતાના સ્તરે ફરિયાદનો ઉકેલ લાવી શકે છે. પરંતુ FIR નોંધાયા પછી, પોલીસે કેસ કોર્ટમાં લઈ જવો પડશે. તે કેસની સંપૂર્ણ સુનાવણી થશે. તેથી, કોઈપણ બાબત પોલીસ સમક્ષ લઈ ગયા પછી, ખાતરી કરો કે પોલીસે ફરિયાદ નોંધી છે કે FIR નોંધી છે. આ ઉદાહરણથી સમજો- ધારો કે કોઈએ પોલીસને કહ્યું કે 'મારો મોબાઈલ ચોરાઈ ગયો છે.' આ પછી પોલીસે તપાસ કરી, પરંતુ જો તેમને કોઈ પુરાવા ન મળ્યા તો ફરિયાદ બંધ કરી શકાય છે. બીજી બાજુ, જો પોલીસને ચોરીના પુરાવા મળ્યા હોય અને FIR નોંધવામાં આવી હોય, પણ જો બંને પક્ષો પાછળથી સમાધાન કરે, તો પણ કોર્ટની પરવાનગીથી જ કેસ બંધ કરી શકાય છે. પ્રશ્ન: જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે તો નાગરિકોના કાનૂની અધિકારો શું છે? જવાબ- એડવોકેટ સરોજ કુમાર સિંહ સમજાવે છે કે- લલિતા કુમારી વિરુદ્ધ ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના કેસમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો હતો કે કોઈપણ ગંભીર ગુનાની ફરિયાદ મળ્યા પછી, પોલીસે કોઈપણ વિલંબ વિના FIR નોંધવી પડશે. પ્રશ્ન- શું પોલીસકર્મીઓ સામે કાર્યવાહી કરી શકાય? જવાબ: જો કોઈ પોલીસ અધિકારી FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે, તો તેની સામે કાયદેસરની કાર્યવાહી થઈ શકે છે. જો કોઈ અધિકારી આ ફરજમાં ભાગ લેશે તો તેની સામે કાનૂની કાર્યવાહી થઈ શકે છે. જેમ કે- વિભાગીય ફરિયાદો અને શિસ્તભંગના પગલાં નાગરિક પોલીસકર્મી વિરુદ્ધ પોલીસ અધિક્ષક (SP) અથવા અન્ય ઉચ્ચ અધિકારીઓને ફરિયાદ કરી શકે છે. આ ફરિયાદના આધારે, સંબંધિત પોલીસકર્મી સામે ખાતાકીય તપાસ અને શિસ્તભંગના પગલાં લઈ શકાય છે. કોર્ટમાં કેસ દાખલ ભારતીય ન્યાય સંહિતા (BNS) હેઠળ, જો કોઈ સરકારી અધિકારી (જેમ કે પોલીસકર્મી) પોતાની ફરજ બજાવવામાં નિષ્ફળ જાય, તો તેને 6 મહિનાથી 2 વર્ષ સુધીની કેદ અને દંડની સજા થઈ શકે છે. પીડિત મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ ફરિયાદ નોંધાવી શકે છે, જે પોલીસકર્મી સામે ફોજદારી કેસ નોંધવાનો આદેશ આપી શકે છે. પ્રશ્ન- શું FIR ઓનલાઈન પણ નોંધી શકાય છે? જવાબ: ભારતના ઘણા રાજ્યોમાં ઓનલાઈન FIR નોંધાવવાની સુવિધા ઉપલબ્ધ છે. આ સુવિધા મુખ્યત્વે E-FIRના રૂપમાં પૂરી પાડવામાં આવે છે, જે ચોરી, ગુમ વ્યક્તિ, સાયબર ક્રાઈમ વગેરે જેવા નોન-કોગ્નિઝેબલ ગુનાઓ માટે છે. જો કે, ગંભીર ગુનાઓ (જેમ કે હત્યા,દુષ્કર્મ, લૂંટ) માટે તમારે પોલીસ સ્ટેશન જવું જરૂરી છે. પ્રશ્ન: જો પોલીસ કેસની યોગ્ય રીતે તપાસ ન કરી રહી હોય અથવા તપાસમાં બેદરકારી દાખવી રહી હોય તો શું કરવું ? જવાબ: આવી સ્થિતિમાં, સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશન ઇન્ચાર્જ (SHO) સાથે વાત કરો અને તેમને સમસ્યા જણાવો. જો કોઈ ઉકેલ ન મળે, તો પોલીસ અધિક્ષક (SP) અથવા વરિષ્ઠ પોલીસ અધિક્ષક (SSP) નો સંપર્ક કરો. તમે રાજ્યના DGP (પોલીસ મહાનિર્દેશક) ને લેખિત ફરિયાદ મોકલી શકો છો. આ ઉપરાંત, તમે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર આયોગ (NHRC) અથવા રાજ્ય માનવ અધિકાર આયોગને ફરિયાદ કરી શકો છો. પ્રશ્ન: શું FIR નોંધાયા પછી તેને રદ કરી શકાય છે? જવાબ: FIR નોંધાયા પછી, પોલીસ તેને સીધી રીતે દૂર કરી શકતી નથી. આ માટે કોર્ટની પરવાનગી લેવી પડશે, ખાસ કરીને જો કેસ ગંભીર ગુના સાથે સંબંધિત હોય. પ્રશ્ન- શું FIR કોપી માટે કોઈ ફી લેવામાં આવે છે? જવાબ: FIR નોંધાયા પછી, પીડિતાને તેની નકલ મફતમાં મળવી જોઈએ. આ નાગરિકનો અધિકાર છે અને આ માટે કોઈ ફી લેવામાં આવતી નથી. પ્રશ્ન: જો કેસ બીજી કોઈ જગ્યાએ બન્યો હોય (જેમ કે બીજા રાજ્યમાં) તો FIR ક્યાં નોંધવી જોઈએ? જવાબ- જ્યાં ગુનો થયો હોય તે સ્થળના પોલીસ સ્ટેશનમાં FIR નોંધવાની હોય છે, પરંતુ ઘણા કિસ્સાઓમાં ઝીરો FIR ની સુવિધા હોય છે, જે કોઈપણ પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાઈ શકે છે અને પછીથી સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશનમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે.
ન્યાય તરફનું પહેલું પગલું એ FIR (ફર્સ્ટ ઈન્ફોર્મેશન રિપોર્ટ) છે. આ પછી પોલીસ આગળની કાર્યવાહી પૂર્ણ કરે છે. પરંતુ ઘણી વખત પીડિતાને આ પહેલા જ પગલામાં અવરોધોનો સામનો કરવો પડે છે, જ્યારે પોલીસ કોઈ કારણોસર FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે. ભારતીય કાયદા મુજબ, ગુનાની માહિતી મળતાં જ FIR નોંધવાની જવાબદારી પોલીસની છે, પરંતુ ઘણી વખત પ્રભાવ, દબાણ અથવા બેદરકારીને કારણે પોલીસ FIR નોંધતી નથી. આવી સ્થિતિમાં, દરેક નાગરિક પોતાના અધિકારો પ્રત્યે જાગૃત હોય તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. એ પણ સમજો કે જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે, તો કયા કાનૂની વિકલ્પો દ્વારા વ્યક્તિ ન્યાય તરફ આગળ વધી શકે છે. તો, આજે 'તમારા અધિકારો જાણો' કોલમમાં, આપણે વાત કરીશું કે જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે તો શું કરવું? તમે એ પણ જાણશો કે- નિષ્ણાત: સરોજ કુમાર સિંહ, એડવોકેટ, સુપ્રીમ કોર્ટ પ્રશ્ન- FIR અને ફરિયાદ વચ્ચે શું તફાવત છે?
જવાબ- FIR અને ફરિયાદ બંને અલગ છે. ચોરી, લડાઈ કે ધમકી જેવા ગુનાઓના કિસ્સામાં પહેલા ફરિયાદ નોંધવામાં આવે છે. આ પછી પોલીસ તપાસ કરે છે. તપાસ સાચી જણાય પછી, પોલીસ FIR નોંધે છે. પોલીસ પોતાના સ્તરે ફરિયાદનો ઉકેલ લાવી શકે છે. પરંતુ FIR નોંધાયા પછી, પોલીસે કેસ કોર્ટમાં લઈ જવો પડશે. તે કેસની સંપૂર્ણ સુનાવણી થશે. તેથી, કોઈપણ બાબત પોલીસ સમક્ષ લઈ ગયા પછી, ખાતરી કરો કે પોલીસે ફરિયાદ નોંધી છે કે FIR નોંધી છે. આ ઉદાહરણથી સમજો-
ધારો કે કોઈએ પોલીસને કહ્યું કે 'મારો મોબાઈલ ચોરાઈ ગયો છે.' આ પછી પોલીસે તપાસ કરી, પરંતુ જો તેમને કોઈ પુરાવા ન મળ્યા તો ફરિયાદ બંધ કરી શકાય છે. બીજી બાજુ, જો પોલીસને ચોરીના પુરાવા મળ્યા હોય અને FIR નોંધવામાં આવી હોય, પણ જો બંને પક્ષો પાછળથી સમાધાન કરે, તો પણ કોર્ટની પરવાનગીથી જ કેસ બંધ કરી શકાય છે. પ્રશ્ન: જો પોલીસ FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે તો નાગરિકોના કાનૂની અધિકારો શું છે? જવાબ- એડવોકેટ સરોજ કુમાર સિંહ સમજાવે છે કે- લલિતા કુમારી વિરુદ્ધ ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના કેસમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો હતો કે કોઈપણ ગંભીર ગુનાની ફરિયાદ મળ્યા પછી, પોલીસે કોઈપણ વિલંબ વિના FIR નોંધવી પડશે. પ્રશ્ન- શું પોલીસકર્મીઓ સામે કાર્યવાહી કરી શકાય?
જવાબ: જો કોઈ પોલીસ અધિકારી FIR નોંધવાનો ઇનકાર કરે છે, તો તેની સામે કાયદેસરની કાર્યવાહી થઈ શકે છે. જો કોઈ અધિકારી આ ફરજમાં ભાગ લેશે તો તેની સામે કાનૂની કાર્યવાહી થઈ શકે છે. જેમ કે- વિભાગીય ફરિયાદો અને શિસ્તભંગના પગલાં
નાગરિક પોલીસકર્મી વિરુદ્ધ પોલીસ અધિક્ષક (SP) અથવા અન્ય ઉચ્ચ અધિકારીઓને ફરિયાદ કરી શકે છે. આ ફરિયાદના આધારે, સંબંધિત પોલીસકર્મી સામે ખાતાકીય તપાસ અને શિસ્તભંગના પગલાં લઈ શકાય છે. કોર્ટમાં કેસ દાખલ
ભારતીય ન્યાય સંહિતા (BNS) હેઠળ, જો કોઈ સરકારી અધિકારી (જેમ કે પોલીસકર્મી) પોતાની ફરજ બજાવવામાં નિષ્ફળ જાય, તો તેને 6 મહિનાથી 2 વર્ષ સુધીની કેદ અને દંડની સજા થઈ શકે છે. પીડિત મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ ફરિયાદ નોંધાવી શકે છે, જે પોલીસકર્મી સામે ફોજદારી કેસ નોંધવાનો આદેશ આપી શકે છે. પ્રશ્ન- શું FIR ઓનલાઈન પણ નોંધી શકાય છે?
જવાબ: ભારતના ઘણા રાજ્યોમાં ઓનલાઈન FIR નોંધાવવાની સુવિધા ઉપલબ્ધ છે. આ સુવિધા મુખ્યત્વે E-FIRના રૂપમાં પૂરી પાડવામાં આવે છે, જે ચોરી, ગુમ વ્યક્તિ, સાયબર ક્રાઈમ વગેરે જેવા નોન-કોગ્નિઝેબલ ગુનાઓ માટે છે. જો કે, ગંભીર ગુનાઓ (જેમ કે હત્યા,દુષ્કર્મ, લૂંટ) માટે તમારે પોલીસ સ્ટેશન જવું જરૂરી છે. પ્રશ્ન: જો પોલીસ કેસની યોગ્ય રીતે તપાસ ન કરી રહી હોય અથવા તપાસમાં બેદરકારી દાખવી રહી હોય તો શું કરવું ?
જવાબ: આવી સ્થિતિમાં, સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશન ઇન્ચાર્જ (SHO) સાથે વાત કરો અને તેમને સમસ્યા જણાવો. જો કોઈ ઉકેલ ન મળે, તો પોલીસ અધિક્ષક (SP) અથવા વરિષ્ઠ પોલીસ અધિક્ષક (SSP) નો સંપર્ક કરો. તમે રાજ્યના DGP (પોલીસ મહાનિર્દેશક) ને લેખિત ફરિયાદ મોકલી શકો છો. આ ઉપરાંત, તમે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર આયોગ (NHRC) અથવા રાજ્ય માનવ અધિકાર આયોગને ફરિયાદ કરી શકો છો. પ્રશ્ન: શું FIR નોંધાયા પછી તેને રદ કરી શકાય છે?
જવાબ: FIR નોંધાયા પછી, પોલીસ તેને સીધી રીતે દૂર કરી શકતી નથી. આ માટે કોર્ટની પરવાનગી લેવી પડશે, ખાસ કરીને જો કેસ ગંભીર ગુના સાથે સંબંધિત હોય. પ્રશ્ન- શું FIR કોપી માટે કોઈ ફી લેવામાં આવે છે?
જવાબ: FIR નોંધાયા પછી, પીડિતાને તેની નકલ મફતમાં મળવી જોઈએ. આ નાગરિકનો અધિકાર છે અને આ માટે કોઈ ફી લેવામાં આવતી નથી. પ્રશ્ન: જો કેસ બીજી કોઈ જગ્યાએ બન્યો હોય (જેમ કે બીજા રાજ્યમાં) તો FIR ક્યાં નોંધવી જોઈએ?
જવાબ- જ્યાં ગુનો થયો હોય તે સ્થળના પોલીસ સ્ટેશનમાં FIR નોંધવાની હોય છે, પરંતુ ઘણા કિસ્સાઓમાં ઝીરો FIR ની સુવિધા હોય છે, જે કોઈપણ પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાઈ શકે છે અને પછીથી સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશનમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે.
What's Your Reaction?
Suraj Singh
hello
